عطر آلود یک فیلم ضد دینی نقد فیلم عطرآلود

 

شناسنامه فیلم

کارگردان هادی مقدم‌دوست ، تهیه‌کننده  یوسف منصوری ، نویسنده حسین حسنی ، بازیگران   مصطفی زمانی ، هدی زین‌العابدین ، کوروش تهامی ، همایون ارشادی ، موسیقی : مسعود سخاوت‌دوست ، فیلم‌بردار روزبه رایگا ، تدوین‌گر مهدی حسینی‌وند ، تولید سازمان سینمایی سوره ، توزیع‌کننده حوزه هنری تاریخ‌های انتشار بهمن ۱۴۰۱ (فجر) - ۱۶ خرداد ۱۴۰۳ ، کشور ایران ، زبان فارسی

فروش گیشه ۶٬۰۲۰٬۹۸۷٬۰۰۰ تومان

جوایز

جوایز چهل و یکمین جشنواره فیلم فجر   ۲۲ بهمن ۱۴۰۱

نامزد بهترین طراحی صحنه      محمدرضا میرزامحمدی نامزد بهترین فیلمبرداری روزبه رایگا ، برنده بهترین موسیقی متن مسعود سخاوت دوست ، نامزد بهترین نقش اول زن هدی زین العابدین ، نامزد بهترین نقش اول مرد     مصطفی زمانی

 سایر جشنواره‌ها

۱. بهترین کارگردانی و نویسندگی: هادی مقدم‌دوست و حسین حسنی برای فیلم «عطرآلود» جایزه بهترین کارگردانی و نویسندگی را به صورت مشترک دریافت کردند. این جایزه از سوی آستان قدس رضوی اهدا شد.

۲. بهترین فیلمنامه: حسین حسنی برای نگارش فیلمنامه «عطرآلود» جایزه بهترین فیلمنامه را از سوی ستاد مبارزه با قاچاق کالا دریافت کرد.

۳. بهترین کارگردانی: هادی مقدم‌دوست همچنین جایزه بهترین کارگردانی را از سوی پارک علم و فناوری قم دریافت کرد.

شناسنامه کارگردان

هادی مقدم دوست، متولد سال 1350، کارگردان و فیلمنامه نویس ایرانی است. او کارگردانی آثاری همچون سریال سرباز، فیلم سینمایی سر به مهر، عطر آلود، هیهات و نویسندگی آثاری همچون فیلم سینمایی شعله ور، بی پولی، تولدی دیگر، سریال وضعیت سفید و... را بر عهده داشته است. او دیپلم افتخار بهترین فیلمنامه جشنواره فجر و سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی بخش نگاه نو از جشنواره فجر را دریافت کرده است و از فیلمنامه نویسان برجسته کشور در سینما و تلویزیون می‌باشد

خلاصه داستان

علی رزاقی جوانی با استعداد در رشته تولید اسانس و عطر است که در مبارزه با داور زن جشنواره برترین عطر مغلوب می‌شود ولی دست از تلاش برنمی‌دارد تا بتواند عطر اختصاصی خودش را به ثبت برساند . جشنواره عطر و آشایی او با دختری بنام عاطفه که دستیار داور زن جشنواره است منجر به ازدواج آنها می‌شود . در آستانه فرزنددار شدن آنان علی متوجه می‌شود مبتلا به سرطان ریه شده است و چیزی به پایان عمر وی نمانده است لذا تلاش می‌کند با تهیه داروی سقط جنین از تولد فرزندشان جلوگیری کند .

عاطفه اما به محض فهمیدن این موضوع مانع علی شده و از خوردن داروی سقط جنین خودداری می‌‌کند . او می‌داند که علی برای ساختن عطرش نیاز به پول دارد لذا طلاهایش را به علی می‌دهد تا آنا بفروشد ، علی لاها را برای فروش نزد پسرخاله‌اش میبرد ولی او به علی ابتدا پیشنهاد معرفی مشتری خرید طلا و سپس پیشنهاد حمل و جابجایی طلای قاچاق را می‌دهد علی در هر دو مورد متضرر و پشیمان می‌گردد

در نهایت با فروش طلاها و تمرکز بر ساخت عطر به آرزوی دیرینه خود رسیده و در آخرین روزهای زندگی در حالی که با سرطان دست و پنجه نرم می‌کند عطر خود را به ثبت می‎‌رساند

 

فیلم عطرآلود از نگاه منتقدان :

مهمترین نکته گل‌درشت که از چشم منتقدان سینمای ایران دور نمانده است عدم پردازش شخصیت‍ها و بهره گیری از اتفاق برای پیش بردن قصه‌ای نابسامان است

 

به‌عنوان مثال منتقدی انبوه حادثه‌ها و پراکندگی سکانسها در فیلم را نشان از ناشی بودن فیلمنامه‌نویس و کارگردان دانسته و بجای شخصیت پردازی علی به توصیف کاراکتر او توسط اشخاص دیگر بسنده می‌کند

یا منتقدی دیگر کارگردان را اینگونه مینوازد

 

تکیه کارگردان بر انبوه اتفاقات غیر عمیق و عاری از روایت دراماتیک و پرشتاب مانند آشنایی تصادفی علی و عاطفه و ازدواج سریع‌السیر آنان وبارداری سریع‌تر زن اجازه نمی‌دهد تماشاچی به شخصیت‌های فیلم نزدیک شود که یک شکست بزرگ در ابتدای فیلم است

در جایی دیگر فیلم عطرآلود به این شکل توصیف می‌شود

 

زیرقصه‌ها تکه‌تکه و ناتمام رها می‌شوند و کارگردان شخصیت علی را در هر داستانک کامل نمی‌کند که این روند باعث لکنت زبان فیلم می‌شود از سویی دیگر اگرچه عاطفه که شخصیت مکمل فیلم است ولی با کنشمندی بیشتر وزن داستان را در ثلث پایانی فیلم به سمت خود می‌کشاند .

کالبدشناسی موضوع فیلم

موضوع فیلم عطرآلود نحوه برخورد یک انسان با مساله مرگ قریب‎الوقوع ناشی از سرطان است

 فیلم عطرآلود نمایش دهنده تلاشها و تحولات یک انسان در آخرین ماهها و روزهای زندگی‌اش است

 ماجرایی که نمونه‌اش را قبلا در فیلم زیستن (Ikiru_1952) آکیراکوروساوا شاهد بوده‌ایم داستان و پرداختی آنقدر قدرتمند که هفتاد سال بعد از فیلم کوروساوا توسط الیور هرمنس عینا بازسازی شد و با نام زندگی (Living_2022) روی پرده سینما رفت

اما عطرآلود نتوانسته است این دستمایۀ قوی داستانی را تبدیل به فیلمی ارزشمند و درخور توجه کند

فارغ از خلاءهای تکنیکی و نواقص داستانگویی این فیلم باید به این مساله توجه داشت که اساسا هادی مقدم دوست داستان عطرآلود را بر مبنای مکتب روانشناسی اگزیستانسیالیسم روایت میکند

اگزیستانسیالیستها همچون رهبرشان ویکتور فرانکل معنای زندگی انسان را در به نتیجه رساندن اهداف انسان دوستانه و مفید قبل از مرگ تعریف میکنند

درک مفهوم لوگو تراپی یا معنا درمانی

لوگوتراپی یا معنا درمانی، رویکردی درمانی است که به افراد کمک می‌کند معنای زندگی‌شان را پیدا کنند. این روش نوعی روان‌درمانی است که بر آینده و توانایی افراد برای تحمل سختی‌ها و رنج‌ها از طریق جست‌وجوی هدف متمرکز است. لوگوتراپی جنبه‌های فیزیکی، روانی و روحی انسان را با توجه به عملکرد او بررسی می‌کند.

بر خلاف «اراده به لذت» فروید و «اراده به قدرت» آدلر، معنادرمانی مبتنی بر این ایده است که ما توسط یک «اراده به معنا» یا یک میل درونی برای یافتن هدف و معنا در زندگی هدایت می‌شویم

https://ariyazcenter.com/logotherapy-or-meaning-therapy/

 

 

با تمام این تفاسیر و تعابیر برای ایجاد معنا در زندگی انسان باز میبینیم که اگزیستانسیالیستها به دنیای پس از مرگ ایمان و لاجرم اعتنا ندارند

 آنان زندگی را آن زمان معنادار میدانند که انسان با آثار ارزشمندی که از خود بجا می‌گذارد احساس وجود یا اگزیست پیدا کند

برای آشنایی بیشتر با مکتب و یا مذهب مصنوعی اگزیستانسیالیسم قطعاتی از کتاب مرجع رواندرمانی اگزیستانسیالیسم نوشته دکتر اروین د یالوم را با هم مرور میکنیم :

گرچه نفس مرگ آدمی را نابود می‌کند اندیشه مرگ نجاتش می‌دهد صفحه 232

پیش بینی مرگ چشم اندازی فاخر از دلواپسی‌های زندگی پیش روی انسان می‌گسترد صفحه 233

بسیاری از بیماران سرطانی گزارش می‌کنند که زندگی شان در زمان حال پربارتر شده است ... زمان جاودانی اکنون است نه آینده صفحه 234

دکتر یالوم نویسنده رمانهای پرطرفدار رواندرمانی در مکتب اگزیستانسیال با ذکر این جملات توجه مخاطب را به اثرمثبت یاد مرگ در واگذاشتن دلواپسیهای بیهوده زندگی و تصمیم به بهره گیری از زمان حال معطوف میکند و طبق ایدئولوژی اگزیستانسیالیسم توصیه به مفید بودن و نام نیک برجای گذاشتن در پایان عمر میکند :

او (یک بیمار ناتوان شده از یک بیماری مزمن) برنامه‌هایی با اهداف دست یافتنی برای خود ریخت : تکمیل برنامه‌های ناتمام شخصی و حرفه‌ای ، بیان احساسات بر زبان نیامده نسبت به بیماران دیگر، دوستان ، پزشکان و فرزندانش صفحات 238-239

بیمار آموخت به جای شتاب برای پر کردن وقت با آنچه حواسش را پرت می‌کند در جستجوی زمان و زندگی‌ای پربارتر از آنی باشد که قبلا داشت صفحه 242

و پرباری زندگی را در نام نیک برجای گذاشتن میداند همچون این شعر سعدی

بماند سال‌ها این نظم و ترتیب

 ز ما هر ذره خاک افتاده جایی

غرض نقشی است کز ما بازماند

که هستی را نمی‌بینم بقایی

جالب اینجاست که هادی مقدم دوست نیز این دو بیت شعر سعدی را در اپیزود چهارم فیلم هیهات از زبان بازیگر عرب زبان فیلم بازگو میکند تا این باور را تلقین کند که شاید شهدای مدافع حرم نیز دنبال برجای گذاشتن نام نیک بوده‌اند و نه سعادتمندی اخروی

دکتر اروین د یالوم که در جای جای آثارش خودش را یهودی‌زاده خداناباور و شک‌گرا معرفی میکند در هر فرصتی دست به تمسخر اندیشه زندگی پس از مرگ می‌زند

 یالوم در کتاب خیره به خورشید چنین مینویسد

هر دوره تاریخی روش‌های خاص برای مقابله با مرگ دارد مثلا یونان باستان مرگ را کتمان کرده و به افراد قول زندگی پس از مرگ را می‌داد صفحه 100

 

 از آنجایی که مسیحیت همواره قول زندگی پس از مرگ را می‌دهد و روحانیان حامل کلیدهای ورود و خروج به زندگی هستند اکثر مردم برای تسلی پیدا کردن سراغ آن می‌روند تا بار دیگر وعده زندگی پس از مرگ را بشنوند صفحه 100

رد پای پر رنگ اگزیستانسایلیسم در فیلم عطرآلود

بنظر میرسد کارگردان و فیلمنامه‌نویس فیلم عطرآلود سرسپردگی خاصی به آثار نویسنده کتاب رواندرمانی اگزیستانسیال یعنی دکتر اروین یالوم دارند

شخصیت اصلی فیلم هادی مقدم دوست بسیار شبیه است به مراجعان سرطانی دکتر اروین یالوم که داستان آنها را در بسیاری از کتابهایش همچون «همچون خیره به خورشید» و «مخلوقات فانی» و « مامان و معنای زندگی» میتوان مشاهده کرد

فیلم عطرآلود در حقیقت ترویج دهنده توصیه‌های آموزشی رواندرمانگران مکتب اگزیستانسیالیم به بیماران صعب العلاج برای مواجهه با مرگ قریب الوقوع است

توصیه‌هایی که جز بیخیالی و یا تمرکز بر خلق یک یادگاری عظیم برای بازماندگان چیزی برای انسانِ در حال سفر به سوی خالق و سرای ماندگار ندارد

علی شخصیت اول فیلم اگزیستانسالیستی عطرآلود تلاش می‌کند پیش از مرگ عطر اختراعی خودش را به ثبت برساند و سپس با خیال آسوده بمیرد

علی حالا که فهمیده قرار است بمیرد دنبال جلب رضایت خلق الله و رفع بدهی‌ها و دیون خود نمی‌رود ، حتی به توبه و اصلاح رابطه با خالق نمی‌اندیشد ، بلکه فقط میخواهد از خود نام نیکی در میان بگذارد آنچنانکه حضرت سعدی توصیه می‌کنند :

غرض نقشی است کز ما بازماند

که هستی را نمی‌بینم بقایی

علی در این فیلم هرگز به ملاقات با خدا نمی‌اندیشد اگر چه از سر وظیفه یا عادت نماز هم می‌خواند

هادی مقدم دوست شیفتۀ ساخت آثار روانشناسانه است آنچنانکه در فیلم به ظاهر مذهبی «سر به مهر» مساله اصلی شخصیت اصلی کم‌رویی و خجالت است نه نماز و کاش کسی به آقای مقدم دوست می‌گفت که سرماخوردگی باعث تعطیلی نماز نمی‌شود

مقدم دوست در فیلم «شعله‌ور» ناشیانه و در عین ناتوانی به عقده‌ حقارت شخص می‌پردازد که یک مبحث بسیار پیچیده در علم روانکاوی است

فیلم «بی‌پولی» اگرچه می‌توان گفت اثری توانمند از لحاظ دراماتیک است ولی باز میتوان تلاش نافرجام فیلمنامه‌نویسش را در پا گذاشتن جا پای روانشناسان به وضوح دید

دو محور خدا ناباوری و کتمان زندگی پس از مرگ اگر چه در پدیدۀ نوظهور سینمای معناگرا در ایران در حالت تکثیر است ولی در بلاد کفر و در همان هالیوود این اندیشه دینی مورد بهره‌برداری در روایتهایی جذاب و ملودرام قرار می‌گیرد

به‌عنوان نمونه در فیلم پر هیجان «روح» اثر جری زاکر شخصیت اصلی یعنی سم در همان ابتدای فیلم کشته می‌شود و بقیه ماجرا برای اوکه حالا روح است بر این نظریه طی میشود که دنیای پس از مرگ نیز وجود دارد

و یا فیلم «شهر فرشته‌ها» اثر برد سیلبرلینگ که سراسر مملو از تعالیم مذهبی می‌باشد

و لیکن در ایران متاسفانه آثاری که به مساله زندگی پس از مرگ می‌پردازند عموما یا در قالب طنز خودنمایی می‌کنند و یا به سبک فیلمهای علمی تخیلی ساخته شده‌اند

از آثار طنز در مورد زندگی پس از مرگ میتوان به « شب نشینی در جهنم» ، «توبه نصوح» و «پوست موز» اشاره کرد و از فیلمهای تخیلی این گونه میتوان « سلفی با دموکراسی » و «دموکراسی در روز روشن» را نام برد که همگی آثاری نازل و بدون پشتوانه تحقیقی از مکاتب دینی و مذهبی می‌باشند

منابع :

روان درمانی اگزیستانسیال نوشته دکتر اروین د یالوم ترجمه سپیده حبیب نشر نی چاپ چهاردهم 1392

خیره به خورشید اروین د یالوم ترجمه هانیه عطایی نشر مصدق چاپ اول 1400